حجربن عدی مدافع حق وعدالت
وقتی حجر بن عَدی و یارانش به «مَرجُ العذراء» در نزدکی شام رسیدند،
او که خود فاتح آن سرزمین بود، گفت: من اولین مسلمانی بودم که
در این منطقه تکبیر گفتم و خدا را یاد کردم، اینک دست‌بسته و اسیر
مرا به این جا آورده‌اند!
وهابیت کوردل که همواره ادعای دروغین خود مبنی بر بی‌احترامی
تشیع به صحابی پیامبر اعظم(ص) را در بوق و کرنا میکند، در اقدامی
ننگین و با نبش قبر نورانی «حجر بن عَدی» و ربودن پیکر مطهرش،
چهره واقعی خود را نشان داد.
شناخت اجمالی
یکی از قبایلی که در کوفه می‌زیست «کِنده» بود. حجر را به سبب آن
که از این قبیله بود، حجر بن عَدی کِندی می‌گفتند. چون اهل خیر بود و
قدم در مسیر خیر می‌گذاشت، به «حُجر الخیر» نیز معروف بود.
پیش اسلام به دنیا آمده بود؛ اما در سال های آخر عمر رسول خدا(ص)
توفیق یافت که مسلمان شود. از این رو، بهره‌گیری وی از حضور پیامبر،
چندسالی بیش نبود؛ اما پیوسته در عمر خویش، پیکارگری در راه حق بود.
در جنگ قادسیه در زمان خلیفه دوم حضور داشت و فاتح «مَرج عذرا» بود. (2)
وی، عابدی پارسا، مجاهدی ظلم‌ستیز، آمر به معروف و ناهی از منکر بود
و از پیامبر خدا و امیرمؤمنان حدیث روایت میکرد. او شیفته نماز و
نیایش، مستجاب الدعوه و از اصحاب برجسته پیامبر خدا (ص) بود.
چنان دلباخته زهد و عبادت و نماز و روزه بود که او را «راهب اصحاب محمد»
می‌گفتند(3). پیوسته باوضو بود. هرگاه وضو می‌ساخت، به نماز می‌ایستاد.
هم در زیبایی چهره، از خوش سیماترین مردان کوفه بود(4) و هم در زیبایی
روح و کمال اخلاقی، از نوادر روزگار به شمار می‌رفت.
اگر تولد او را - آنچنان که گفته‌اند - در عصر جاهلیت بدانیم، هنگامی که
پس از فتح مکه به اسلام گروید، حدود 27 سال داشت. هر چند دیر اسلام
آورد و سن او در آن هنگام چندان زیاد نبود، ولی در عمق ایمان و صداقت
عقیده و باور استوار نسبت به دین خدا و رسالت پیامبر، از بسیاری کهن
سالان و سابقه‌داران پیشتر و بارزتر بود.
این در حالی است که حجر از صحابی پیامبر(ص) به شمار می‌رود
و اهل تسنن احترام بالایی برای صحابی رسول‌الله(ص) قائلند، از این
رو باید میان برادران اهل تسنن با وهابی‌ها تفکیک قائل شد.
به تعبیر مرحوم «سیّد محسن امین»: حجر، از نیکان صحابه بود، فرماندهی
شجاع، بلند همت، عابد و زاهد، مستجاب الدعوه، عارف به خدا، مطیع
محض فرمان پروردگار، حق‌گوی صریح، ظلم‌ستیز صبور، بی‌هراس از شهادت،
ایثارگر در راه خدا و از هواداران خالص امیرالمؤمنین علیه السلام بود. این
که از سوی حضرت علی به فرماندهی سپاه در جنگ جمل و صفین
برگزیده شد، نشانه شجاعت اوست. حاضر بود که بمیرد، ولی خواری
و ذلت نپذیرد. آغوش به روی شهادت گشود؛ اما حاضر نشد از علی
بیزاری بجوید و خود را از مرگ برهاند و حاضر شد که پسرش پیش از
خودش شهید شود، تا مبادا با دیدن تیغ جلاد بالای سر پدرش، سست
شود و دست از ولای علی بردارد... . (5)
اینها گوشه‌ای از فضیلت های اخلاقی و روحی حجربن عدی است،
که او را شایسته الگو بودن برای هر مسلمان حق جو و شهادت طب
و وفادار به آرمان‌های والا ساخته است.
* همپای حجر، در حوادث تاریخی
حجر بن عدی پس از افتخار شرف‌یابی به محضر رسول خدا(ص) و ایمان
آوردن به آیین او، پیوسته در راه گسترش این مکتب و دفاع از آن
می‌کوشید، سخنان پیامبر را می‌شنید و به دیگران می‌رساند. چون
در عراق می‌زیست، از حوادث مدینه که مرکز خلافت بود، کمی دور بود؛
اما در جریان حق و باطل بی‌تفاوت نبود.
وقتی یار پارسا و انقلابی پیامبر، ابوذر غفاری را به «رَبَذه» تبعید کردند
و آن بزرگ‌مرد در تبعیدگاهش غریبانه به شهادت رسید، حجر بن عدی
و مالک اشتر از جمله کسانی بودند که شاهد جان‌باختن ابوذر بودند و
بر پیکر آن صحابی نستوه، نماز خواندند. (6)
در دوران خلافت عثمان، حجر بن عدی در کوفه می‌زیست.
خلاف‌کاری‌های عثمان گسترش یافته و آوازه آن به همه جا رسیده بود.
12 نفر از چهره‌های برجسته و پارسا و مقتدر کوفه، به خلیفه سوم نامه
نوشتند و ضمن انتقاد از عملکرد نادرست او در امور مسلمانان، او را نهی
از منکر کردند و راه صلاح و اصلاح را به وی یادآور شدند. حجر بن عدی
نیز یکی از نویسندگان این نامه اعتراض آمیز بود. (7)
موضع سیاسی حجر، جانبداری از حق مجسم در وجود علی‌بن ابی‌طالب
علیه السلام بود و با حکمان غاصب هرگز کنار نیامد و در اعلام مواضع
خویش بی‌پروا بود و سازش کاری نداشت.
وی شاهد ماجراهای تلخ آن روزگار در عرصه خلافت و حکومت بود و
خون دل می‌خورد، تا آن که پس از کشته شدن عثمان، حجر بن عدی
فرصت را مغتنم شمرد و در جبهه نورانی علوی، همه ظرفیت وجودی
خویش را به کار گرفت و با همه توان به میدان آمد. حتی در عرصه
فرهنگ دینی و نقل حدیث نیز از راویان معتبری به شمار می‌آمد که
تنها از علی(ع) روایت میکرد، نه از دیگران! و در سروده‌های خویش
حتی در میدان جنگ جمل، علی علیه السلام را وصی راستین پیامبر
خدا معرفی میکرد و از خداوند متعال، سلامتی آن وجود پربرکت و
هدایتگر را که ولی خدا و وصی پیامبر بود، مسئلت میکرد.
در دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام، زمانی که پیمان‌شکنان از
حکومت حق علوی سر بر تافتند و فتنه جمل پیش آمد، آن حضرت،
نماینده‌ای به کوفه فرستاد تا مردم را برای یاری امام فراخواند. دلباختگان
مولا، پاسخی مناسب و حمایتگرانه به فرستاده حضرت دادند و هر یک
به پا خاسته، اطاعت و همراهی خویش برای پیکار با فتنه انگیزان را
اعلام کردند. حجربن عدی نیز یکی از کسانی بود برخاست و گفت:
ای مردم! به ندای امیر مؤمنان پاسخ دهید و سواره و پیاده بکوچید،
حرکت کنید و بشتابید و من خودم پیشتاز این راه خواهم بود. (8)
جبهه نبرد صفین، موقعیت دیگر بود که حجر توانست با حمایت از
امام خویش، جوهره ناب ایمان خود را به نمایش بگذارد. امام، او
را فرمانده قبیله‌اش کنده قرار داد. (9)
در هنگامه نبرد، حجربن عدی ولای خود به امام را نشان داد.
پیوسته بر دشمن می‌تاخت و هنگام حمله، چنین رجز می‌خواند:
«پروردگارا! علی را، این انسان پاک و پرهیزکار را، این مؤمن هدایت
یافته و پسندیده را بر ایمان نگه دار. او را هادی این امت قرار بده و
آن گونه که پیامبرت را حفظ کردی، او را هم نگهبان باش، که پیامبر
سرپرست ما بود و او را به جانشینی خود پسندید.» (10)
جنگ صفین با حکمیت شوم پایان یافت. نتیجه حکمیتی که آمیخته
به نیرنگ و فریب، وضع جامعه را همچنان ملتهب نگاه داشت.
فتنه‌انگیزی‌های معاویه در قلمرو حکومت امام علی(ع) اوضاع را
متشنج ساخته بود. امام، ناچار برای فرونشاندن در اندیشه بسیج
نیرو و سازماندهی دوباره یاران رزمنده بود. مردم کوفه را دوباره به
جنگ با شامیان فرا خواند و از بزرگان قبایل خواست که تعداد
نیروهای رزمی قبیله خود را به آن حضرت گزارش دهند. حجربن
عدی از جمله کسانی بود که در پاسخ به در خواست امام، پاسخ
مساعد داد و خواسته امام را به صورت مکتوب برای حضرتش
نگاشت. (11)
در آن میان، فتنه دیگری سر برآورد و آن طغیان و شورش گروهی
از سربازان ساده لوح و نابخرد امام بود که با عنوان «خوارج نهروان»
شناخته می‌شوند. در نبرد نهروان، حضرت علی(ع) به سبب
رشادت و اخلاص و کاردانی حجر بن عدی، او را به فرماندهی
جناح راست خویش گماشت. (12)
* حجر در ایام فتنه‌های معاویه
پس از پایان جنگ نهروان و شکست خوارج، معاویه پیوسته
سربازان خود را به مناطق تحت فرمان امام علی(ع) می‌فرستاد
و با شبیخون، غارت، ترور، ایجاد ناامنی، شایعه‌پراکنی و
تفرقه‌آفرینی برای حکومت علوی مشکل می‌آفرید.
امام علی(ع) از سهل‌انگاری و کوتاهی و عافیت‌طلبی گروه
زیادی از یاران و والیان خود به ستوه آمده بود. می‌خواست
باز هم نیرو فراهم آورد و به جنگ طاغوت شام (معاویه) برود
تا ریشه فتنه‌ها را بخشکاند؛ اما همراهی نکردن مردم، او را
ناکام می‌ساخت.
یک بار که در کوفه مردم را به جنگ فرا خواند و آن گونه که
خواسته حضرت بود، پاسخ مثبت ندادند و در حضور امام،
حرف های دلسرد کننده و ناروا بر زبان آورند، امام به شدت
رنجید. آن جا بود که حجربن عدی برخاست و گفت:
یا امیرالمؤمنین! خداوند روز اندوه برای تو نیاورد! فرمان بده
تا اطاعت کنیم. به خدا سوگند، اگر در اطاعت از تو فرمان
اموال و جان‌های ما و همه قبیله ما فدا شود، هرگز
بی‌تابی نخواهیم کرد. (13) ولی... مگر از این گونه یاران مطیع
و گوش به فرمان، چند نفر برای علی علیه السلام مانده بود؟
در یکی از شبیخون‌هایی که ضحاک بن قیس بر منطقه
قُطقُطانه زد، خبر آن به امام رسید، حضرت علی(ع) در
جمع مردم کوفه به سخنرانی پرداخت و آنان را برای دفع
این گونه شبیخون‌های دشمن فرا خواند. مردم واکنش
سردی از خود نشان دادند؛ اما حجر بن عدی برخاست
و ضمن ستایش از شهادت و شوق بهشت و یادآوری این
که حق، از سوی خدا یاری می‌شود، آمادگی خود را برای
عزیمت به آن سامان ابراز کرد و از امام خواست که جمعی
را همراه وی سازد و خدا هم پشتیبانی خواهد کرد.
امام از این موضع و آمادگی حجر ستایش کرد و فرمود:
هرگز مبادا که خدا تو را از فیض شهادت محرم سازد، من
یقین دارم که تو از مردان شهادت‌طلبی.
آنگاه حجر، دو شبانه‌روز در آن سرزمین با مهاجمان
بیگانه به نبرد پرداخت. (14)
این واقعه را ابن اثیر مورخ این گونه گزارش کرده است:
سال 39 هجری بود که معاویه، ضحاک بن فیس را همراه
3000 نفر گسیل داشت و دستور داد که از جنوب واقصه
بگذرد و با هر گروه از طرفداران علی(ع) روبه رو شد،
غارتشان کند. و چنان کردند، تا به ثعلبیه رسیدند و به
یکی از پاسگاه‌های سپاه علی(ع) شبیخون زدند و تا
قطقطانه پیش آمدند. چون خبر به امیرالمؤمنین رسید،
آن حضرت حجربن عدی را با 4000 نفر به سوی آنان فرستاد.
با ضحاک در منطقه تدمر روبه رو شدند و کار به درگیری کشید.
نوزده نفر از سربازان ضحاک و دو نفر از یاران حجر کشته شدند.
تاریکی شب که فرارسید، ضحاک و سربازانش از آن جا گریختند،
حجر و همراهانش نیز بازگشتند. (15)
* حجر هنگام ضربت‌خوردن امیرالمؤمنین(ع)
وقتی ابن ملجم و وردان و شبیب، برای کشتن حضرت علی(ع)
همدست شدند، تصمیم خود را با اشعث بن قیس در میان گذاشتند.
او که از دشمنان کینه توز خاندان پیامبر بود و در همه دسیسه ها
دست داشت، با آنان همکاری کرد و در آن شب شوم که علی(ع)
ضربت خورد، در آن توطئه همدست آنان بود.
آن شب، حجربن عدی در مسجد خوابیده بود. شنید که اشعث به
ابن ملجم می‌گفت: زودباش، بجنب، وگرنه روشنی صبح رسوایت
می‌سازد. حجر از این گفت و گو احساس خطر و توطئه کرد.
به سرعت از مسجد بیرون آمد و به سمت خانه علی علیه السلام
روان شد تا آن حضرت را از خطری که در کمین او است آگاه سازد.
از مسجد به خانه علی علیه السلام دو را بود. حجربن عدی از یک
راه به سوی خانه امام روان شد و امام از مسیر دیگری راه مسجد
را در پیش گرفت و به هم بر نخوردند و... آن حادثه واقع شد و حجر
و دیگران، وقتی به مسجد رسیدند که کار از کار گذشته بود و
می‌گفتند: علی کشته شد! (16)
این فاجعه برای حجربن عدی بسیار جانکاه بود.
* دستگیری حجر توسط ابن‌زیاد
پس از مرگ مغیره والی کوفه، زیاد بن ابیه به ولایت کوفه منصوب شد.
بصره را نیز تحت فرمان داشت. شش ماه از سال در کوفه می‌ماند،
شش ماه دیگر را در بصره.
اولین بار که زیاد به عنوان والی وارد کوفه شد، سخنرانی تند و
تهدیدآمیزی بر ضد مخالفان کرد. بارزترین چهره مخالف، حجربن عدی
بود.
در سال‌ها پیش، حجر و ابن‌زیاد با هم دوست و همفکر بودند، ولی زیاد
به امویان پیوست.
حجر را خوب میشناخت و از سوابقش خبر داشت. حجر را به حضور
طلبید و ابتدا با وی به نرمی سخن گفت و افزود: می‌دانم که با مغیره
چه رفتاری داشتی و او تو را تحمل میکرد؛ ولی من مثل او نیستم.
میدانی که زمانی دوستدار علی(ع) و دشمن معاویه بودم؛ اما آن
روزگار گذشته است. امروز به جای آن، دوستی و رابطه با معاویه در
دل من است. زبان خود را نگهدار، در خانه‌ات بنشین، هرچه نیاز داشتی
بخواه، ولی مواظب خودت باش، مبادا کاری کنی که دستم را به خ
ونت بیالایم! (17)
زیاد پس از مدتی تصمیم گرفت به بصره برگردد. عمروبن حریث به
جانشینی خود گماشت و عزم سفر کرد؛ ولی چون از شورش حجر
و مبارزه اش بیمناک بود، به او پیشنهاد کرد که با وی به بصره رود.
حجر نپذیرفت و گفت: بیمارم، نمی‌توانم با تو بیایم.
او رفت و عمر بن حریث به جای او بر مسند نشست. ولی نبض کوفه
در دست حجربن عدی و یارانش بود و نمی‌گذاشتند کارها طبق دلخواه
والی پیش برود. کارگزار زیاد هم قضیه به زیاد نوشت و از او یاری خواست.
حجر و یارانش در مسجد کوفه مینشستند و مراقب اوضاع بودند.
یک بار که عمربن حریث روز جمعه بر منبر رفت تا خطبه بخواند، به
سویش سنگ‌ریزه پرتاب کردند. ناچار پایین آمد و به قصر رفت و در
را به روی خود بست و جریان را به زیاد گزارش کرد. زیاد از وضع کوفه
نگران شد و به کوفه آمد و در مسجد سخنرانی تند و تهدیدآمیزی کرد.
آنان را که به عمرو سنگ پرتاب کرده بودند، شناسایی کرد و
انگشتانشان را برید.
یک بار که زیاد در سخنرانی‌اش مکرر از معاویه به عنوان «امیرالمؤمنین»
یاد کرد، حجربن عدی که این لقب را ویژه و شایسته حضرت علی(ع)
می‌دانست نه معاویه، به زیاد اعتراض کرد و گفت: دروغ می‌گویی،
چنان نیست. این صحنه بار دیگر تکرار شد. حجر، مشتی ریگ بر
داشت و به سوی او پرتاب کرد و گفت: دروغ می‌گویی، لعنت خدا بر تو!
زیاد از منبر پایین آمد، نماز خواند سپس به قصر رفت، حجر هم به
خانه‌اش بازگشت. زیاد، سوارانی را برای دستگیری یا احضار حجر فرستاد.
درگیری‌هایی چند میان یاران حجر و سوران زیاد در گرفت؛ ولی حاضر
نشد پیش زیاد برود. زیاد، این ماجرا را نیز به معاویه نوشت... .
معاویه هم در پاسخ نوشت: او را دستگیر کرده، به شام بفرست (18)
... حجر، با یاران اندکی در مسجد ماند. مأموران به سوی او آمدند تا
نزد زیاد ببرند، هواداران حجر، او را در میان گرفتند و از یکی از درهای
مسجد بیرون بردند. میان آن دو گروه درگیری پیش آمد؛ اما حجربن
عدی از صحنه خارج شد و خود را به قبیله آزاد رساند و شبانه روز آن
جا ماند. (19) از آن پس پنهان شد، چون می‌دانست که زیاد، دست
از او بر نخواهد داشت.
اولین کسی که از بزرگان کوفه به دیدار زیاد رفت، محمدبن اشعث بود.
زیاد از او خواست که برود و حجر را نزد او آورد. هر چه بهانه آورد که
میان من و حجر رابطه‌ای نیست، زیاد نپذیرفت و تهدید کرد که اگر او
را نیابی و نیاوری، شکمت را پاره خواهم کرد. محمدبن اشعث،
غمگین و نگران بیرون رفت. در راه جریربن عبدالله را دید و از او کمک
خواست. جریر نزد زیاد وساطت کرد که به محمدبن اشعث کاری
نداشته باش، من خودم حجربن عدی را نزد تو خواهم آورد. او هم
پذیرفت؛ ولی تهدید کرد که او را حاضر نکنی خودت را قطعه قطعه
خواهم کرد. او سه روز مهلت خواست. نزد حجر رفت. دوازده تن از
یاران حجر نیز با او بودند. حجر به این شرط پذیرفت نزد زیاد برود که
او قول دهد که او را نزد معاویه بفرستد، تا هر چه نظر او باشد
عملی شود. (20) حجر، 10 شب در زندان بود، (21) یاران حجر نیز
مخفی شدند. زیاد، با تلاش بسیار و با کمک چهره‌های سرشناس
کوفه و قبایل اطراف، توانست دوازده نفر از آنان را دستگیر کرده و
به زندان افکند.
پیش از آنکه آنان را به شام بفرستد، استشهادی بر ضد آنان فراهم
کرد و سران کوفه را واداشت تا امضا کنند. گروهی از مردم را هم
وادار کرد آن متن را تأیید کنند، نوعی پرونده‌سازی برای از میان
برداشتن یک مخالف!
وقتی پرونده‌سازی تکمیل شد، حجر و یارانش را با غل و زنجیر از زندان
بیرون آوردند، و با همراهی نزدیک به یکصد نفر از مطمئن‌ترین سربازان
و چند چهره دیگر، برای گواهی دادن نزد معاویه آماده حرکت به سوی
شام کردند.
گروهی که زیاد به شام فرستاده بود، دوازده نفر بودند، به نام‌های:
حجربن عدی، شریک بن شداد، صیفی بن فسیل، قبیصه بن ضبیعه،
محرزبن شهاب، کدام بن حیان، عبدالرحمان بن حسان، ارقم بن
عبدالله، کریم بن عفیف، عاصم بن عوف، ورقاء بن سمی و عبدالله بن حویه.
دو نفر دیگر را زیاد به این جمع ملحق کرد که عتبه بن اخنس و سعدبن
نمران نام داشتند و مجموعه آنان چهارده نفر شدند.
در مجلسی که معاویه درباره آنان تصمیم می‌گرفت، برخی به وساطت
پرداختند و درباره تعدادی از آنان در خواست آزادی کردند. معاویه، 6 نفر
از آنان را به سبب در خواست 6 نفر از یارانش که با آن زندانیان دوستی
یا خویشاوندی داشتند، بخشید و دستور داد آزادشان کنند. آنان که
از مرگ نجات یافتند عبارت بودند از: عاصم، ورقاء، ارقم، عتبه، سعد
و عبدالله.
مالک بن هبیره هم در خواست کرد که پسر عمویم حجر را هم به
خاطر من ببخش. معاویه گفت: او سر کرده گروه است و اگر رهایش
کنم، دوباره به کوفه رفته آشوب میکند، آن گاه مجبور میشویم تو را
به عراق بفرستیم تا او را برای ما بیاوری! او هم رنجید و از نزد معاویه
رفت و خانه‌نشین شد. (22)
پی‌نوشت‌ها:
(2). نام منطقه ای در شمال دمشق، حجر و یارانش را در همان جا
نیز شهید کردند و مدفن آنان نیز همان جاست.
(3). حاکم نیشابوری، مستدرک صحیحین، ج 3، ص 468.
(4). الاغانی، ج 16، ص 89.
(5). اعیان الشیعه، ج 4، ص 571.
(6). ابن حجر، الاصابه، ج 1، ص 329.
(7). اعیان الشیعه، ج 4، ص 585.
(8). ابن اثیر، کامل، ج 3، ص 231.
(9). 1. وقعه صفین، ص 104.
(10). همان، ص 381.
(11). ابن اثیر، کامل، ج 3، ص 340.
(12). همان، ص 345.
(13). الدجات الرفیعه، ص 423.
(14). تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 196.
(15). ابن اثیر، کامل، ج 3، ص 377.
(16). شیخ مفید، ارشاد، ص 17.
(17). ابن سعد، طبقات، ج 6، ص 151.
(18). الدرجات الرفیعه، سید علی خان، ص 427.
(19). ابن اثیر، کامل، ج 2، ص 476.
(20). تاریخ ابن عدیم (جلد مربوط به امام حسین و حجر)، ص 144.
(21). ابن اثیر، کامل، ج 2، ص 476.
(22). ابن اثیر، کامل، ج 3، ص 484.